Cô Tư và tấm lưới an sinh đa tầng “Để không ai bị bỏ lại phía sau”

Cô Tư và câu chuyện tấm lưới an sinh dành cho người yếu thế. Ảnh: Phạm Thuỷ

Tấm lưới thứ nhất, thứ hai

Từ nhỏ, cô Tư làm ruộng, rồi lấy chồng và sinh con, khi bốn mươi, cô bắt đầu theo chồng làm phụ hồ cho các thầu xây nhà. Lương lĩnh theo ngày, hoặc theo tuần, tuỳ theo thoả thuận. Nghỉ ngày nào không có tiền ngày đó. Công việc cô Tư làm thuộc khu vực việc làm phi chính thức. Nghĩa là không có hợp đồng lao động, không được mua bảo hiểm, không có bất kỳ chế độ bảo vệ nào khi ốm đau bệnh tật. Cách đây vài năm, sức khoẻ yếu hơn do ngã gãy chân khi đang làm việc, cô Tư nghỉ làm phụ hồ. Cái chân sau khi lành bị tật yếu hẳn, cô bước đi tập tễnh.

Việt Nam là một quốc gia có độ già hoá dân số rất lớn. Số liệu từ cuộc tổng điều tra dân số từ năm 2009 đến 2019 cho biết dân số nước ta từ 85,6 triệu người (2009) đã tăng lên 96,2 triệu (2019) trong vòng 10 năm. Trong đó số NCT (từ 60 tuổi trở lên theo Luật Người cao tuổi quy định) tuổi tiếp tục tăng lên từ 11,4 triệu lên 12,6 triệu, chiếm 12,8% dân số.

Bỏ phụ hồ, cô Tư nhận giúp việc nhà. Thỉnh thoảng cô rửa chén dọn dẹp cho các quán ăn gần nhà, nếu họ thuê. Thời gian còn lại cô đi lượm ve chai. Không biết chữ, nhưng mải nuôi ba đứa con, cô không bao giờ có cơ hội đến trường hay học lấy một cái nghề. Vì vậy, cô Tư đã lọt khỏi tấm lưới thứ nhất: có việc làm trong khu vực chính thức. Vì lẽ đó, khi đến tuổi già, cô Tư cũng rơi khỏi tấm lưới thứ hai, tấm lưới an sinh quan trọng, bảo hiểm xã hội (BHXH).

Các nghiên cứu chỉ ra, 90% NCT phải làm việc ở khu vực phi chính thức, kiếm sống bằng việc làm công ăn lương. Chất lượng công việc khá thấp, 81% NCT đang làm những công việc dễ bị tổn thương. Làm việc không có hợp đồng lao động và vì thế không được tham gia BHXH. Thu nhập khoảng 3.7 triệu/tháng, bằng 1/2 thu nhập bình quân của lao động cả nước nói chung.

Cũng theo Thạc sĩ Lê Thu Hiền, Viện Khoa học Lao động & Xã hội, tỷ lệ NCT ở thành thị tăng, đặc biệt, tỷ lệ NCT ở nông thôn cao hơn thành thị. Dự báo thời kỳ "dân số vàng" sẽ kéo dài 26 năm, bắt đầu từ năm 2011, kết thúc vào năm 2036. Như vậy chúng ta còn 14 năm trước khi bước vào thời kỳ dân số già. Trong đó, Việt Nam có xu hướng nữ hoá dân số cao tuổi khá nhanh. Tính đến năm 2021, tỷ lệ nữ cao tuổi là 8,47 triệu người, chiếm trên 57% tổng số NCT cả nước. Phần lớn những người cao tuổi ở nhóm từ 60 - 69 vẫn tham gia vào nền kinh tế. Trên 9% NCT đối mặt với tình trạng bệnh tật kép, bệnh mãn tính như tim mạch huyết áp hay các bệnh về mắt. Tỷ lệ NCT thuộc hộ nghèo và hộ cận nghèo chiếm 5,8 đến 6,9%.

Và tấm lưới thứ ba

Vì con gái chia tay chồng bỏ đi làm xa, cô Tư phải nuôi cháu ngoại từ lúc thằng bé mới lên 1 tuổi. Sức khoẻ kém, thu nhập bấp bênh lại có thêm hai người phụ thuộc là cháu ngoại và người chồng, gia đình cô cuối cùng cũng được cấp chứng nhận hộ nghèo. Giờ đây, tấm lưới thứ ba đã đỡ được phần nào cú rơi, cô không bị trượt khỏi tấm lưới an sinh thứ 3: nhận được hỗ trợ từ quỹ dành cho người nghèo. Cháu trai của cô được đến trường học miễn học phí. Đợt Covid-19 vừa qua, từ gói hỗ trợ ngân sách 85.000 tỷ đồng của Chính phủ, gia đình cô cũng nhận được trợ giúp từ chính quyền phường Tân Phú, Quận 7, TP.HCM.

Tiêu chuẩn chăm sóc y tế của tấm lưới thứ ba dành cho cô Tư và nhóm người yếu thế chính là thẻ bảo hiểm y tế dành cho hộ nghèo. Khi đau bệnh, cô có thể đến bệnh viện theo đăng ký trên thẻ để được thăm khám và phát thuốc miễn phí. Mỗi năm thẻ được cấp mới lại một lần.

Dù hoàn cảnh nhưng sau khi cháu trai cô Tư tốt nghiệp lớp 9 với số điểm khá thấp, gia đình bàn bạc và quyết định cho cháu đi học nghề. Ông Tư A đưa chiếc xe máy vẫn dùng đưa đón cháu đi học mỗi ngày cho cháu trai chạy. Sau một học kỳ, thằng bé quyết định nghỉ học. Lí do, nó muốn đi làm kiếm tiền để phụ với bà ngoại. Nó nhận giữ xe cho một quán nước. Tiền được bao nhiêu về gửi hết cho bà. Nhưng, tháng trước nó vừa nghỉ việc. Lí do là lương thấp quá.

Hiện cơ cấu tuổi lao động của chúng ta có Nhóm trung niên (từ 30-44). Nhóm này có 31,7% đã qua đào tạo, có bằng cấp chứng chỉ từ sơ cấp và tỷ lệ người chưa tốt nghiệp THCS chiếm 26,3%. Như vậy, một số lớn người lao động sẽ khó để mà tiếp cận với những chính sách đào tạo nghề của quốc gia về nâng cao chất lượng nguồn nhân lực cũng như tiếp cận được những cơ hội việc làm thoả đáng. Nhóm này hiện chiếm 23,28% tổng dân số. Mặc dù tỷ lệ tham gia vào lực lượng lao động chiếm 87,85 %, cao hơn so với tỷ lệ lao động chung của cả nước, tỷ lệ thất nghiệp thấp nhưng chất lượng việc làm khá hạn chế. Có tới 1/3 lao động đang làm những công việc dễ bị tổn thương, 63,3% lao động đang làm công việc giản đơn có yêu cầu kỹ năng thấp. 63,6% lao động thế hệ trung niên làm việc ở khu vực phi chính thức, thu nhập bình quân cũng rất thấp, khoảng 2,63 triệu đồng/tháng.

Đáng lưu ý, 1/3 lao động trong nhóm tuổi này có thu nhập dưới 5 triệu đồng/tháng. Vậy với mức thu nhập này họ sẽ gặp khó khăn trong cuộc sống chi tiêu hằng ngày (vì có gia đình, có người phụ thuộc) và tương lai tuổi già của họ sẽ phải đối mặt với một kết thúc tuổi lao động không có chế độ bảo hiểm xã hội, không được nhận lương hưu.

TS. Bùi Tôn Hiến, Viện trưởng Viện Khoa học và Xã hội cho biết, cách đây 10 năm thì mỗi một năm nguồn nhân lực của chúng ta bổ sung từ 1 triệu đến 1,2 triệu nhưng đến hôm nay chúng ta không còn đủ 400 ngàn lao động. Tình trạng khan hiếm lao động này sẽ tăng khi chúng ta kết thúc kỷ nguyên "dân số vàng" (người trong độ tuổi lao động chiếm đa số dân số).

Hai thách thức rất lớn đặt ra đối với các nhà làm chính sách: suy giảm lực lượng lao động và áp lực lên chính sách an sinh xã hội.

Làm gì để già hoá thành công?

Trong khi các nhà hoạch định chính sách và toàn hệ thống nỗ lực nghiên cứu đề xuất các chính sách giải quyết hai thách thức: khan hiếm lao động có năng suất và áp lực gánh nặng an sinh xã hội, khi thời kỳ già hoá dân số diễn ra, cũng có thể cháu ngoại cô Tư sẽ thay đổi suy nghĩ. Nó sẽ quay trở lại trường để học và lấy được chứng chỉ nghề - văn hoá như kế hoạch ban đầu. Tìm được việc làm trong khu vực chính thức, có hợp đồng lao động và được bảo vệ bởi tấm lưới an sinh thứ hai khi đến tuổi hưu. Trụ cột thứ nhất phát triển tốt, sẽ giải quyết được trụ cột thứ hai, trụ cột một và hai tốt, áp lực lên gánh nặng an sinh sẽ giảm và cơ hội chăm lo cho người yếu thế, người già neo đơn, trẻ nhỏ mồ côi ở tấm lưới thứ ba sẽ tốt hơn.

Và như thế, chúng ta có quyền tin, rồi cái ngày “sẽ không còn ai bị bỏ lại phía sau” sẽ đến.

Hoặc cũng có thể nó sẽ nối tiếp ông bà ngoại. So với cô Tư, cơ hội sinh tồn của thằng bé có thể khá hơn bà ngoại nó một chút, vì đã tốt nghiệp THCS. Nhưng trong tương lai, tốt nghiệp THCS cũng có thể xem như "mù chữ". Rất khó để có được một việc làm trong khu vực chính thức, và như vậy cũng đồng nghĩa với việc nó sẽ bị rơi khỏi tấm lưới an sinh thứ nhất, tấm lưới an sinh thứ hai …

Sáng kiến bảo vệ quyền lợi của người lao động phi chính thức Theo ước tính của Tổng cục Thống kê, có tới 5 triệu người từ các vùng nông thôn lên thành phố với hy vọng về ...

Lao động phi chính thức tham gia BHXH: tự nguyện hay bắt buộc? Gia tăng số lượng lao động phi chính thức (LĐPCT) tham gia Bảo hiểm xã hội (BHXH) không những là một chính sách trọng tâm ...

Nhu cầu đại diện bảo vệ của lao động trong khu vực phi chính thức ở Việt Nam Khu vực phi chính thức bao gồm nền kinh tế phi chính thức và việc làm phi chính thức. Đây là khu vực hoạt động ...