Tự tình với Tây Nguyên

Cúng nguồn nước.

Ân tình bến nước

Già Ama H’Loan (buôn Kô Thông, TP. Buôn Ma Thuột) từng chia sẻ với tôi: Khi chọn đất để lập buôn làng, điều đầu tiên người ta nghĩ đến là nguồn nước. Nguồn nước ấy phải dồi dào, trong lành, được người chủ buôn, làng “quy hoạch” tại một địa điểm nhất định dưới tên gọi là bến nước nhằm phục vụ nhu cầu sinh hoạt cho cả cộng đồng. Tùy theo địa hình mà bến nước có nơi là một khúc sông (suối), có nơi là khu vực có khả năng sinh thủy liên tục từ những cánh rừng nguyên sinh sẵn có trong vùng. Từ đặc điểm ấy mà đến nay trong các buôn làng của người Tây Nguyên hầu hết đều còn bến nước. Và đó là hình ảnh đầu tiên, tiêu biểu nhất để nhận biết và khẳng định sự tồn tại, phát triển của mỗi tộc người trên các mặt lịch sử, văn hóa, xã hội, tín ngưỡng và tâm linh.

Nói cách khác, bến nước còn là một sinh thể đúng nghĩa phản ánh chân thực và đầy đủ đời sống cư dân trong không gian sống nhất định. Bởi vậy, việc bồi đắp và duy trì sự sống cho bến nước của mỗi buôn, làng luôn là đòi hỏi tự thân đặt ra cho tất cả các thành viên trong cộng đồng. Trên thực tế, đòi hỏi ấy đã được các dân tộc bản địa đáp ứng bằng hình thức vận dụng tín ngưỡng vạn vật hữu linh hết sức linh hoạt và độc đáo thông qua các nghi lễ - trong đó cúng bến nước là một thực hành văn hóa hữu hiệu nhằm góp phần nâng cao ý thức bảo vệ và gìn giữ nguồn tài nguyên nước cho mọi người.

Tôi từng đọc một vài chuyên khảo về đời sống, phong tục, tập quán của người Jrai, Stiêng cách đây nửa thế kỷ của học giả Jacques Dournes (dưới tên gọi khác là Dambo) vừa mới được Nhà xuất bản Tri thức in ấn và phát hành đã cho thấy vấn đề trên. Nhà “Tây Nguyên học” này đã tinh tế nhận ra điều cốt lõi và sâu sắc nhất trong lễ cúng bến nước của người bản địa chính là đề cao thông điệp gìn giữ sự toàn vẹn và bền vững không gian sống của mình.

Jacques Dournes cho rằng, các dân tộc thiểu số ở đây đã biết vận dụng yếu tố tín ngưỡng, tâm linh để thực hiện một cách khôn khéo và nhuần nhuyễn thông điệp này. Những lời khấn Yàng và các thần (Kriu yang) trong lễ cúng bến nước đều có nội dung cầu xin, nhắc nhở các thế lực siêu nhiên cùng con người sống và hành xử với tâm thế biết ơn, nâng đỡ nhau một cách nhân văn nhất.

Những lời khấn đại khái như: “Ơ… Yàng, hãy cho chúng tôi nguồn nước mát lành để không ai đau ốm, bệnh tật. Chúng tôi không xâm phạm đến chỗ ở của các thần (nước, rừng) mà còn đem lễ vật (gạo nếp, heo, gà) dâng tặng…”, được coi là văn bản “cam kết” không thể bội tín, nhằm bảo đảm và hướng tới một đời sống cân bằng về vật chất cũng như tinh thần trong mỗi cộng đồng người bản địa. Rốt ráo thêm về điều này, nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Tây Nguyên Linh Nga Niê K’dăm chỉ ra: Nơi nào còn lại bến nước đẹp nhất và đúng nghĩa nhất thì nơi đó thường xuyên thực hành nghi lễ cúng bến nước cổ truyền. Những thông điệp gìn giữ môi trường sống hài hòa được phát đi dưới sắc thái tín ngưỡng và tâm linh ấy được thành viên trong cộng đồng tuân thủ, thực hiện nghiêm cẩn.

Có thể nói, bến nước gắn với rừng là sự kết hợp hoàn hảo và tài tình trong việc gìn giữ, bảo tồn không gian sống lý tưởng của các tộc người Tây Nguyên. Mất đi một trong hai hình ảnh tiêu biểu và đặc trưng đó, coi như buôn, làng (được hiểu như cơ thể hoàn mỹ) bị tổn thương.

Thuyền độc mộc trên hồ

Thương nhớ độc mộc

Thử hình dung xem, một ngày nào đó trên các dòng sông ở Tây Nguyên không còn một dáng thuyền độc mộc thì cảm giác của bạn sẽ ra sao? Tôi cũng như bạn ngoảnh mặt ra sông mà không thấy rừng và độc mộc trên dòng xanh thẳm ấy chắc hẳn chạnh lòng.

Độc mộc đi ra từ rừng, cô gái có tên H’Zúp ở buôn Jun (thị trấn Liêng Sơn, huyện Lắk, tỉnh Đắk Lắk) nói như thế, rồi lấy con thuyền thân gỗ đã không còn lành lặn đưa tôi dạo chơi trên hồ Lắk. Hồ rộng mênh mông, nhưng chỉ có mỗi độc mộc của H’Zúp, nên tôi hỏi: “Chiều đẹp thế này mà không thấy ai lướt thuyền?” Vén mái tóc dài lấm chấm ướt, cô gái M’nông này cố nói thật rõ to cho tôi nghe, kẻo sợ gió cuốn mất: “Lấy đâu ra độc mộc nữa mà chơi. Cả buôn Jun còn lại vài chiếc, người ta góp vào cho khu du lịch hết rồi. Lấy ra đi chơi không được đâu, phải có tiền nộp vào cho du lịch. Độc mộc của em không vào du lịch nên mới đưa anh đi được chớ…”.

Hóa ra là vậy, ở khu du lịch buôn Jun này, tài sản của bà con (voi, nhà dài, thuyền độc mộc) đều được huy động đóng góp và ăn chia phần trăm hết, chứ họ chẳng đầu tư, sắm sanh một thứ gì. Tài sản của bà con là sản phẩm của ngành du lịch ở đây mà - H’Zúp cắt ngang dòng suy nghĩ của tôi bằng một câu bình phẩm không thể hay hơn!

Trong câu chuyện với H’Zúp, tôi hiểu ra vì sao độc mộc ở vùng quê “trên bến dưới thuyền” này trở nên thưa vắng đến thế. Thì ra, từ khi cửa rừng đóng chặt, người dân tìm đâu cây to để làm thuyền. Một vùng dân cư người M’nông sống quanh hồ Lắk rộng lớn chỉ còn lại 22 thuyền độc mộc. Con số này khảo sát và thống kê được từ năm 2019. Sau đó theo thời gian, số thuyền độc mộc trên giảm dần và đến nay chỉ đếm được trên đầu ngón tay.

H’Zúp dẫn tôi đến nhà Y Siên Ông ở buôn M’Liêng, nằm bên mạn Tây Nam hồ Lắk để được tiếp tục nghe tâm sự về độc mộc. Già nói: “Tao bỏ cái độc mộc lâu rồi. Có cái cây Pnhul (sao nước) đâu nữa mà nghĩ đến nó. Kiểm lâm cấm, nên gần hai chục năm nay có làm lễ cúng cái độc mộc nào nữa đâu. Còn dăm bảy cái ở vùng hồ Lắk này thì góp vào làm du lịch, lâu rồi cũng hư vì chẳng ai ngó ngàng tới”. Sao lạ thế, tài sản của mình mà? - Tôi thắc mắc. H’Zúp nối lời già Siên cắt nghĩa: “Biết là tài sản của mình, nhưng phải mang đến bến thuyền của công ty du lịch để khi có khách yêu cầu, họ còn gọi, chứ đóng góp bằng miệng thì ai tin. Thành ra thời gian vắng khách, nhất là mùa mưa, thuyền độc mộc cứ bập bềnh theo dòng nước, có khi còn trôi mất nữa anh ạ, huống gì là mục nát”. Tôi thầm nghĩ, phải chăng hai nguyên nhân ấy khiến độc mộc ở đây sắp đi vào… ký ức!

Đời sống, sinh hoạt của người dân Tây Nguyên gắn chặt với nguồn nước.

Nói như già Siên, còn độc mộc là còn kỷ niệm - kỷ niệm đẹp đẽ và biết ơn về rừng. Ông già bảo ngày xưa quanh hồ Lắk rừng nhiều lắm, cây sao thường để làm độc mộc đứng cạnh mép nước thẳng và dày như mía. Người M’nông quần cư ở đây làm lễ tạ ơn rừng, rồi xin cây về làm độc mộc.

Những cung đoạn “hóa thân” cây rừng để nó trở thành hình ảnh gần gũi, thân thuộc có trong mỗi nếp nhà. Đầu tiên, người ta dùng rìu, đục để móc ruột thân cây ra. Vừa móc vừa dùng lửa đốt cho nhanh, đến khi thành dáng con thuyền thì vuốt thêm hai đầu cho thon thả, sau đó đem ngâm dưới nước. Vài ba con trăng đi qua thì vớt lên phơi, lấy vật nặng như đá, gỗ đè lên cho thân thuyền không vênh vẹo. Lúc “hạ thủy” là thời khắc quan trọng nhất - phải là một đêm đẹp trời mới đưa độc mộc rời bờ sau khi cúng thần rừng, thần nước. Già Siên nói như nhắc nhở, xen tiếc nuối: “Đưa độc mộc đi trong đêm là để không thấy ánh mặt trời, nhưng nó biết tìm đường mà về, dù trên sông hay hồ, đầm mênh mông nước”. Qua già Siên, tôi mới hay độc mộc bấy giờ đã mang tâm hồn, gương mặt của người tạo tác. Hèn nào, hình ảnh đó thường gợi lên kỷ niệm và nỗi nhớ thường trực trong mỗi người.

Đi ra từ rừng, nhưng độc mộc sống cuộc đời với sông. Ai cũng nhận ra điều đó, bởi trên các dòng sông lớn ở Tây Nguyên, từ Pô Kô, Đắk Bla (Kon Tum), sông Ba, Iali (Gia Lai), Sêrêpốk (Đắk Lắk) cho đến Krông Nô, Đồng Nai Thượng (Đắk Nông - Lâm Đồng)… đều in bóng thuyền độc mộc. Cả hai hợp thành một sinh thể đúng nghĩa để chuyên chở mọi trạng thái cảm xúc trong đời sống, sinh hoạt của cư dân bản xứ.

Cũng dễ hiểu thôi, độc mộc theo sông tìm kế mưu sinh, đi thăm nhau lúc trái gió trở trời và kể cả đi chơi mùa lễ hội. Vai trò của con người trên phổ màu văn hóa ấy đôi khi lắng xuống, tan ra để nhường chỗ cho sinh thể kia phô diễn. Những người quen của tôi từng sống và gắn bó nhiều năm với vùng đất Tây Nguyên nói rằng độc mộc neo giữ tình cảm con người ta với từng dòng sông. Tôi vẫn tin thế và đồng điệu với tình cảm ấy để nhớ thương độc mộc.

Rồi một ngày thủy điện mọc lên dày đặc, khiến các con sông Tây Nguyên trơ đáy, độc mộc đã “chết” theo sông trong nghĩa đen lẫn nghĩa bóng. Xót quá, hệ lụy này để lại hậu quả khó lường, trong đó có thân phận độc mộc. Nó cũng đã “chết” thật sự khi tour du lịch thả độc mộc theo sông trên một số dòng sông Tây Nguyên bị hủy bỏ do kiệt nước. Độc mộc nằm đó, không phải trên sông mà trên… ghềnh đá đen trũi. Tôi thấy có chiếc đã vặn vẹo, cong mình như một dấu hỏi lặng thinh giữa trời.

Độc mộc nhớ rừng - sông nhớ độc mộc. Sự dùng dằng không rành mạch ấy đáng để cho con người ta nghĩ ngợi, phải không độc mộc?

Vượt khó khăn chăm lo cho đoàn viên, người lao động Ngày 9/12, cụm thi đua Liên đoàn Lao động (LĐLĐ) 10 tỉnh Nam Trung Bộ và Tây Nguyên tổ chức Hội nghị trực tuyến tổng ...

Tăng tốc phân bổ, tiêm vắc xin cho các tỉnh ĐBSCL, Tây Nguyên Ngày 3/11,Ban Chỉ đạo quốc gia phòng chống dịch Covid-19 đã có cuộc họp về công tác phòng chống dịch Covid-19, kế hoạch đầu tư, ...

Các tỉnh Tây Nguyên triển khai tiêm vaccine chống dịch bệnh bạch hầu Ngày 14/7, Đắk Lắk ghi nhận thêm 1 ca bệnh bạch hầu, đưa tổng số ca dương tính với bạch hầu tại 4 tỉnh Tây Nguyên lên 80 ...