Sự thật về tin giả: Kỳ 1- Ai là người tin vào tin giả?

Kinh tế - Xã hội - QUỐC THẮNG

Không gì khó lấy lại bằng niềm tin đã bị mất đi. Thế nhưng, lần thứ nhất bạn đã biết được sự thật của tin giả, lần thứ hai bạn vẫn có thể tin vào tin giả. Như vậy, nguyên nhân xảy ra không chỉ do tin giả mà trước hết là do chủ thể đọc tin giả. Chủ thể tiếp nhận tin giả trở thành đối tượng đặc biệt cần làm rõ.
Sự thật về tin giả: Kỳ 1- Ai là người tin vào tin giả?
Ảnh minh họa. Ảnh: Vneconomy.vn

Điều kiện thuận lợi xuất hiện tin giả

Chúng ta đang sống trong một bối cảnh thông tin tràn ngập. Vì không thiếu thông tin nên hành vi đọc ngày càng rời xa đức tính kiên nhẫn. Đây là điều kiện khiến cho xu hướng tiêu thụ thông tin nhanh lấn át đặc điểm chính của hành vi đọc: khác với nghe, nhìn, đọc vốn là loại hình tiếp nhận đòi hỏi tư duy và tưởng tượng. Nhưng giờ đây, những tin ngắn mới đáp ứng được người đọc. Và để gây sự chú ý, người viết phải tạo ra sự khác lạ ngay trong tựa đề. Thuật ngữ “giật tít”, “câu like” ra đời trong bối cảnh này. Chính bối cảnh tạo ra thói quen tiêu thụ thông tin nhanh và chính thói quen tiêu thụ thông tin này đã tạo điều kiện thuận lợi cho sự xuất hiện của tin giả.

Với điều kiện tạo tin và chia sẻ một cách dễ dàng, tin giả xuất hiện với tần số khổng lồ sẽ “nhồi sọ” người đọc và làm cho người đọc tin vào nó. Đây là hệ quả của “hiệu ứng chân lý ảo tưởng” (the illusory truth effect2): một thông tin sai sẽ trở thành đúng khi ta tiếp xúc quá nhiều lần với nó. Bối cảnh và “hiệu ứng” này khiến cho chúng ta rất ít khi kiểm chứng thông tin khi tiếp nhận. Trong lúc, đây lại là một yêu cầu tiên quyết để tránh khỏi “cạm bẫy” của tin giả.

Ai cũng có thể tin vào tin giả

Nghiên cứu3 của Aengus Bridgman và cộng sự kết luận: những người có thói quen đọc tin trên mạng xã hội mỗi ngày, những người theo trường phái bảo thủ và người già là đối tượng “màu mỡ” của tin giả. Dù ta thường cho rằng, phụ nữ dễ tin vào tin giả hơn đàn ông nhưng nghiên cứu cho biết: không có sự khác biệt rõ ràng về giới tính trong vấn đề này. Nói chung, ai hay lo lắng hoặc giận dữ thường cần một thứ vũ khí nào đó để bảo vệ bản thân và đây là đối tượng dễ tin vào tin giả.

Nghiên cứu về tin giả của Michael V.Bronstein4 đã chỉ ra rằng: những người thiên về các hoạt động tôn giáo như các giáo sĩ hoặc những người có óc độc đoán thường dễ tin vào tin giả. Một khảo sát về chủ thể đọc tin giả với các khía cạnh như thái độ, quan niệm về tin giả dựa trên đối tượng xã hội (nghề nghiệp, vị trí xã hội) mang lại những kết quả hữu ích về mặt giáo dục - xã hội. Nhưng đó không phải là gốc của vấn đề vì nó chỉ giúp cho chúng ta đưa ra nội dung và phương pháp giáo dục phù hợp với đối tượng để loại bỏ tin giả mà thôi. Câu hỏi “Ai là người tin vào tin giả?” trước hết phải được trả lời bằng việc phân tích đặc điểm nhận thức chung của chủ thể trong tình huống đọc, chia sẻ tin giả.

Sự thật về tin giả: Kỳ 1- Ai là người tin vào tin giả?
Sự thật về tin giả. Ảnh minh họa.

Tò mò và dựa vào cảm xúc là cơ hội cho tin giả

Có một điều buồn cười là nếu bạn nói rằng trái đất không tròn mà được cấu tạo bằng mặt phẳng, con người chưa bao giờ đặt chân lên mặt trăng thì mọi người sẽ cười nhạo bạn nhưng họ lại luôn sẵn sàng để nghe các luận cứ của bạn chứng minh. Sự tò mò có thể là một trong những cơ hội cho tin giả len lỏi vào trong chúng ta. Trong tình huống này, tin giả có thể chưa gây hại cho bản thân chúng ta. Vì sự tò mò thường thúc đẩy nhận thức.

Tuy nhiên, nhu cầu hiểu biết của con người lại khá mâu thuẫn: chúng ta tò mò nhưng lại vốn lười suy nghĩ và keo kiệt nhận thức (lazy thinkers and cognitive misers, theo Daniel Kahneman, 20115). Xu hướng để dành năng lượng tư duy cho những việc quan trọng sẽ phó mặc những việc khác cho trực giác và chấp nhận những kết luận không được đánh giá hay phản biện. Kết quả là chúng ta tin vào tin giả và nhận lấy nhiều hậu quả.

Một trong những tình huống dễ tin vào tin giả là khi người đọc tiếp nhận thông tin dựa vào cảm xúc. Tin giả sẽ tạo ra sự việc với các chi tiết khơi dậy cảm xúc trong bạn như: sợ hãi, vui sướng, ghen ghét hoặc tức giận…Cảm xúc sẽ lấn át tư duy, lý trí, khiến cho người đọc không còn khả năng phân tích để phân biệt thật - giả. Điểm tựa duy nhất trong tình huống này là trực giác, linh tính, ngược lại hoàn toàn với các con số hoặc bằng chứng thực. Câu chuyện bác sĩ Khoa rút ống thở của mẹ để cứu sản phụ chứng minh rõ ràng cho việc tin giả đáp ứng cảm xúc của người đọc: giữa đại dịch Covid-19, nội dung tin mang lại niềm tin và tình yêu thương rất lớn. Bạn ấm lòng vì hành động cứu sản phụ cao cả nhưng bạn đau lòng vì hành động hi sinh sự sống của người thân. Hai phương diện này tạo nên một cảm xúc mạnh mẽ lấn át việc suy xét của bạn: không thể có chuyện đánh đổi mạng sống của người thân để cứu người lạ trong đời sống thực, đó là chưa nói đến vấn đề đạo đức.

Sự thật về tin giả: Kỳ 1- Ai là người tin vào tin giả?
Thanh tra Sở Thông tin và Truyền thông Hà Nội xử phạt một đối tượng đăng tin sai sự thật về dịch Covid-19. Ảnh: Việt Anh.

Thiên kiến là “đất” cho tin giả “trồng cây”

Vậy, vấn đề cơ bản đặt ra ở đây là: chúng ta có thể điều tiết cảm xúc để tránh cạm bẫy của tin giả không? Trong một nghiên cứu đăng trên psyarxiv.com, nhóm tác giả Bence Bago, Leah R. Rosenzweig, Adam J. Berinsky và David G. Rand6 đã chỉ ra cảm xúc có thể dự đoán khả năng dễ tin vào tin giả nhưng việc điều tiết cảm xúc dường như không giúp ích được gì cho việc nhận ra sự thật của tin giả. Điều đó có nghĩa là để chống lại cơ chế tác động của tin giả, chúng ta cần đến một liệu pháp khác từ bên ngoài phạm vi của cảm xúc7.

Nếu như cảm xúc mang tính thời điểm và dễ thay đổi thì thiên kiến của con người lại thường trực. Người có thiên kiến luôn “chuẩn bị sẵn đất” cho tin giả “trồng cây”. Khái niệm thiên kiến xác nhận (confirmation bias) dùng để chỉ những người chỉ chọn lọc thông tin phù hợp với quan điểm, niềm tin của mình và diễn giải thông tin theo cách ủng hộ điều mình tin và củng cố quan điểm của mình. Miễn là tin giả phù hợp với quan điểm của mình, người có thiên kiến dễ dàng tin theo. Họ nhanh chóng bỏ qua những thông tin có nội dung trái ngược với quan điểm của mình. Thiên kiến đã làm lu mờ khả năng phân tích, đánh giá thông tin.

Trong một số trường hợp, thiên kiến xác nhận giúp lật tẩy vỏ bọc của tin giả khi nội dung của nó đi ngược lại với quan điểm của chúng ta. Tuy nhiên, thông thường, người đã có thiên kiến thì một thông tin thật có thể trở thành tin giả trong cách nhìn của họ nếu nội dung của nó đi ngược lại với quan điểm cố hữu của họ.

Để có cái nhìn đa chiều, xem xét thông tin một cách khách quan, từng bước loại bỏ thiên kiến xác nhận trong tiếp nhận thông tin, chúng ta nên tìm kiếm những bằng chứng ngược lại, lí giải các thông tin đối lập bằng việc đối chiếu với quan điểm của mình. Đó là cách làm cho tin giả không thể “đánh” vào điểm yếu của chúng ta: sẵn sàng nghe theo những điều phù hợp với quan điểm của mình dù đó là một thông tin sai sự thật.

Những phân tích trên đây về các đối tượng dễ bị cuốn theo tin giả cho thấy họ là những người thiếu tư duy phân tích hoặc có một tư duy phân tích phiến diện. Các thao tác phân tích nguyên nhân và kết quả, đánh giá sự kiện một cách logic không có trong tình huống tin vào tin giả; mà thay vào đó là các kết luận nhanh chóng và bằng trực giác. Điều nguy hiểm là một khi chủ thể tin vào tin giả, xem nó như là một sự thật thì rất có thể họ thay đổi quan điểm dựa trên tin giả đó ngay cả khi chúng ta đưa ra cho họ những bằng chứng ngược lại. Đây là xu hướng mà tâm lý học gọi là “hiệu ứng phản tác dụng” (the backfire effect).

(Còn nữa)

Chú thích

1 CHEQ and University of Baltimore, The economic cost of bad actors on the internet, 2019, https://s3.amazonaws.com/.

2 Lynn Hasher, David Goldstein, Thomas Toppino, “Frequency and the conference of referential validity”, Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, vol. 16, no 1, 1977, p. 107-112.

3 Aengus Bridgman and all, The causes and consequences of Covid-19 misperceptions: Understanding the role of news and social media, https://misinforeview.hks.harvard.edu.

4 Bronstein, M. V., Pennycook, G., Bear, A., Rand, D. G., & Cannon, T. D. (2019). “Belief in fake news is associated with delusionality, dogmatism, religious fundamentalism, and reduced analytic thinking”. Journal of Applied Research in Memory and Cognition, 8(1), 108–117.

5 Kahneman, D. (2011). Thinking fast and slow. Penguin: Great Britain.

6 Emotion may predict susceptibility to fake news but emotion regulation does not seem to help, https://psyarxiv.com/.

7 Sẽ đề cập ở Kỳ 4: Làm gì để loại bỏ tin giả?.

Tin giả - Mối hiểm nguy thật Tin giả - Mối hiểm nguy thật

Trong tuần qua, có 2 tin giả thực sự trở thành một mối nguy hiểm trong đời sống xã hội, cần phải được nhắc lại ...

“Bác sĩ Khoa” và ma trận tin giả “Bác sĩ Khoa” và ma trận tin giả

Câu chuyện “bác sĩ Khoa” rút ống thở của mẹ để cứu mẹ con sản phụ đã được xác nhận là tin giả. Những người ...

Công nhân giữa “làn sóng tin giả” trong đại dịch Covid-19 Công nhân giữa “làn sóng tin giả” trong đại dịch Covid-19

Văn hóa là một khái niệm rộng, là “thiên nhiên thứ hai” do con người tạo ra. Việc xây dựng đời sống văn hóa trong ...

Chia sẻ
In bài viết

Tin cùng chuyên mục

Samsung Việt Nam tổ chức Ngày hội trách nhiệm xã hội lần thứ 2

Kinh tế - Xã hội -

Samsung Việt Nam tổ chức Ngày hội trách nhiệm xã hội lần thứ 2

Samsung Việt Nam vừa tổ chức Ngày hội trách nhiệm xã hội CSR Day lần thứ 2 nhằm giới thiệu tổng thể về các dự án vì cộng đồng điển hình đang được Samsung triển khai tại Việt Nam, đồng thời bày tỏ lòng biết ơn tới các cơ quan đối tác đã tích cực đồng hành cùng Samsung triển khai các hoạt động trách nhiệm xã hội trong thời gian qua.

Vinmec có "siêu phẩm" phát hiện chính xác bất thường nhỏ nhất liên quan đến ung thư, đột quỵ

Kinh tế - Xã hội -

Vinmec có "siêu phẩm" phát hiện chính xác bất thường nhỏ nhất liên quan đến ung thư, đột quỵ

Vừa qua, Bệnh viện Đa khoa Quốc tế Vinmec Nha Trang (Khánh Hòa) đưa vào sử dụng hệ thống Hệ thống CTScan GE Revolution Apex 1975. Với khả năng quét lên đến 1975 lát cắt/vòng, cung cấp độ phân giải cao chưa từng có, “siêu phẩm công nghệ chẩn đoán hình ảnh” giúp bác sĩ Vinmec phát hiện chính xác cả những tổn thương nhỏ nhất, kể cả ở các vùng khó quan sát nhất.

Skoda Kodiaq ưu đãi phí trước bạ, chỉ còn hơn 1 tỷ đồng cho SUV nhập khẩu châu Âu

Kinh tế - Xã hội -

Skoda Kodiaq ưu đãi phí trước bạ, chỉ còn hơn 1 tỷ đồng cho SUV nhập khẩu châu Âu

Skoda Kodiaq, mẫu SUV 7 chỗ đến từ châu Âu đang có mức giá hợp lý trong thời điểm cuối năm, chỉ từ hơn 1 tỷ đồng.

Tay đua vô địch đã nâng cấp VinFast Fadil ra sao để có thể giành cúp PVOIL VGC 2024

Kinh tế - Xã hội -

Tay đua vô địch đã nâng cấp VinFast Fadil ra sao để có thể giành cúp PVOIL VGC 2024

Phạm Hoàng Đức, nhà vô địch giải đua PVOIL VGC 2024 đã có những chia sẻ thú vị về quá trình chuẩn bị và tinh chỉnh chiếc Vinfast Fadil trên hành trình giành cúp.

Honda Việt Nam ra mắt SH350i 2025, giá từ 152 triệu đồng

Kinh tế - Xã hội -

Honda Việt Nam ra mắt SH350i 2025, giá từ 152 triệu đồng

Chiều 5/11, Công ty Honda Việt Nam (HVN) chính thức giới thiệu mẫu xe tay ga cao cấp SH350i phiên bản 2025 tại thị trường Việt Nam với mức giá bán lẻ đề xuất từ 152 triệu đồng.

Khai mở tiềm năng cùng cung offroad của Isuzu tại PVOIL VOC 2024

Kinh tế - Xã hội -

Khai mở tiềm năng cùng cung offroad của Isuzu tại PVOIL VOC 2024

NEW ISUZU D-MAX 2024 và mu-X xuất hiện tại gian hàng trưng bày và trên cung đường lái thử được thiết kế riêng tại PVOIL VOC 2024, mang đến những trải nghiệm đầy phấn khích dành cho khách hàng.

Ký hiệu trên thẻ BHYT giúp nhận biết mức tiền người tham gia được hưởng Video

Ký hiệu trên thẻ BHYT giúp nhận biết mức tiền người tham gia được hưởng

“Siết” quảng cáo của nghệ sĩ Cà phê tối

“Siết” quảng cáo của nghệ sĩ

Việc người nổi tiếng, nghệ sĩ, KOL quảng cáo thái quá về công dụng của nhiều loại thực phẩm chức năng làm “nóng” nghị trường. Bộ trưởng Bộ Y tế cũng như Bộ Văn hóa- Thể thao & Du lịch cũng đều lên tiếng về vấn đề trên.

Talk Công đoàn: Sửa đổi Luật Công đoàn: Trách nhiệm với đoàn viên, người lao động Talk Công đoàn

Talk Công đoàn: Sửa đổi Luật Công đoàn: Trách nhiệm với đoàn viên, người lao động

Đồng chí Lê Đình Quảng - Phó Trưởng Ban Chính sách - Pháp luật, Tổng LĐLĐ Việt Nam chia sẻ về Luật Công đoàn (sửa đổi).

Kết nạp 51.580 đoàn viên Công đoàn trong tháng 10/2024 Infographic

Kết nạp 51.580 đoàn viên Công đoàn trong tháng 10/2024

Trong số đó, Bình Dương phát triển mới số lượng nhiều nhất với 9.346 đoàn viên công đoàn.
Muôn nẻo yêu thương số 8: Tìm lại sức khỏe cho con: Hành trình không đơn độc Muôn nẻo yêu thương

Muôn nẻo yêu thương số 8: Tìm lại sức khỏe cho con: Hành trình không đơn độc

Thông qua Công trình "Con nuôi Công đoàn", chị Nguyễn Thị Huyền Thanh, cán bộ cấp dưỡng Công an quận Hải An, TP Hải Phòng đã luôn được công đoàn cơ sở quan tâm, động viên, hỗ trợ trong quá trình chăm sóc và điều trị bệnh cho con gái trong suốt 6 năm qua.

“Thủ lĩnh” tuyên giáo công đoàn phải có tư duy và tầm nhìn đổi mới Video

“Thủ lĩnh” tuyên giáo công đoàn phải có tư duy và tầm nhìn đổi mới

Sáng 8/11, tại TP. Vinh, Tổng LĐLĐ Việt Nam đã tổ chức Hội nghị tập huấn nâng cao năng lực cho các Trưởng ban Tuyên giáo Công đoàn.

Đọc thêm

Vietcombank, Vietinbank, BIDV, HDBank được vinh danh Thương hiệu Quốc gia

Kinh tế - Xã hội -

Vietcombank, Vietinbank, BIDV, HDBank được vinh danh Thương hiệu Quốc gia

Ngày 4/11, các ngân hàng hàng đầu của Việt Nam như Vietcombank, VietinBank, BIDV, Agribank, HDBank… đã được vinh danh là Thương hiệu Quốc gia.

VietinBank lần thứ 8 liên tiếp được vinh danh Thương hiệu Quốc gia Việt Nam

Kinh tế - Xã hội -

VietinBank lần thứ 8 liên tiếp được vinh danh Thương hiệu Quốc gia Việt Nam

Tối 4/11 tại Hà Nội, Lễ công bố sản phẩm đạt Thương hiệu Quốc gia Việt Nam năm 2024 được tổ chức với chủ đề “Vươn mình tiến vào Kỷ nguyên xanh”. Tại sự kiện, Ngân hàng TMCP Công Thương Việt Nam (VietinBank) được vinh danh là Thương hiệu Quốc gia Việt Nam năm 2024.

Dấu ấn năm thứ năm BFGoodrich tài trợ giải thưởng cho các nhà vô địch PVOIL VOC

Kinh tế - Xã hội -

Dấu ấn năm thứ năm BFGoodrich tài trợ giải thưởng cho các nhà vô địch PVOIL VOC

PVOIL VOC 2024 là năm thứ năm liên tiếp thương hiệu lốp BFGoodrich đồng hành với vai trò tài trợ giải thưởng.

Nguồn cung nội đô khan hiếm, dự án duy nhất đang triển khai ở Tây Nam Linh Đàm gây chú ý

Kinh tế - Xã hội -

Nguồn cung nội đô khan hiếm, dự án duy nhất đang triển khai ở Tây Nam Linh Đàm gây chú ý

Các dự báo thị trường bất động sản cho thấy nguồn cung căn hộ mới có xu hướng chuyển dịch ra vùng ven, nguồn cung nội đô tiếp tục khan hiếm. Không ngạc nhiên khi dự án căn hộ duy nhất đang triển khai tại Tây Nam Linh Đàm (quận Hoàng Mai) là Hanoi Melody Residences được thị trường săn đón.

Cơ hội cuối cùng để sở hữu xe Toyota với ưu đãi 100% lệ phí trước bạ

Kinh tế - Xã hội -

Cơ hội cuối cùng để sở hữu xe Toyota với ưu đãi 100% lệ phí trước bạ

Cơ hội nhận ưu đãi lên tới 100% lệ phí trước bạ từ hãng và Chính phủ khi mua Vios, Veloz Cross, Avanza Premio, Yaris Cross và 50% phí trước bạ với Corolla Cross trong tháng 11 này.

Wuling Bingo ra mắt tại Việt Nam với 4 phiên bản, giá từ 349 triệu đồng

Kinh tế - Xã hội -

Wuling Bingo ra mắt tại Việt Nam với 4 phiên bản, giá từ 349 triệu đồng

Wuling chính thức giới thiệu mẫu xe điện nhỏ gọn Bingo với 4 phiên bản tại thị trường Việt Nam. Với mức giá khởi điểm từ 349 triệu đồng đến 569 triệu đồng.

Mitsubishi Xforce vượt mốc hơn 10.000 chỉ sau 8 tháng

Kinh tế - Xã hội -

Mitsubishi Xforce vượt mốc hơn 10.000 chỉ sau 8 tháng

Kể từ khi chính thức ra mắt và bàn giao xe từ tháng 3/2024, Mitsubishi Xforce đã đạt mốc hơn 10.000 xe lăn bánh tại Việt Nam tính đến hết tháng 10/2024.

Sức hấp dẫn của Suzuki Jimny tại PVOIL VOC 2024

Kinh tế - Xã hội -

Sức hấp dẫn của Suzuki Jimny tại PVOIL VOC 2024

Với sự xuất hiện của Suzuki Jimny tại khu vực lái thử đã nhanh chóng tạo nên cơn sốt, khi hàng loạt khách tham quan háo hức đăng ký trải nghiệm khả năng vận hành độc đáo của dòng xe địa hình "nhỏ mà có võ" này.

[PVOIL VOC 2024] Những hình ảnh ấn tượng nhất trong ngày thi đấu thứ hai

Kinh tế - Xã hội -

[PVOIL VOC 2024] Những hình ảnh ấn tượng nhất trong ngày thi đấu thứ hai

Ngày thi đấu thứ hai của PVOIL VOC 2024 diễn ra vô cùng sôi động, khi tất cả các đội đua từ 4 hạng đấu đều góp mặt.

[PVOIL VOC 2024] Khốc liệt đường thi khiến nhiều đội đua Chuyên nghiệp 'gục ngã'

Kinh tế - Xã hội -

[PVOIL VOC 2024] Khốc liệt đường thi khiến nhiều đội đua Chuyên nghiệp 'gục ngã'

Ngay trong ngày thi đấu đầu tiên PVOIL VOC 2024, phân nửa số đội đua Hạng Chuyên nghiệp đã gặp khó khăn tại các đường đua được thiết kế khó hơn mùa trước.