Một tuần sau, Mỹ đã quyết định trở về quê khi không còn cách nào để xoay xở. Suốt mấy ngày qua, tin nhắn của đồng nghiệp vẫn chỉ là những lời than thở: “Bữa nay tới lượt con Sương, con Thảo nghỉ nữa rồi”. Sau khi “đàm phán” với chủ nhà xin khất nợ 4 tháng tiền trọ, trong túi Mỹ còn khoảng 300.000 đồng, và theo Mỹ, nó đủ để giúp 2 mẹ con đi từ An Giang về quê bằng xe máy.

Mỹ, hay con Sương, con Thảo là “nạn nhân” trong câu chuyện các doanh nghiệp thủy sản bị cắt giảm đơn hàng, kéo theo hệ lụy là hàng ngàn công nhân lao động bị mất việc, giãn việc.

Quê Mỹ ở thành phố Cà Mau, mà độ 20 năm trước vẫn còn hoang vu với ngút ngàn lau sậy. Ngày Tập đoàn Thủy sản Minh Phú về “đóng đô” đã khiến vùng quê nghèo xôm tụ, lũ lượt chị em phụ nữ rủ nhau vào nhà máy lột tôm.

Đến giờ, bà Tám Lập vẫn còn nhớ như in cảm giác hai bàn tay đau rát vì nước ăn. Bà kể, gái quê hồi đó chủ yếu làm nội trợ, lo đồng áng với phần lớn thời gian là “nông nhàn”, tức rảnh rỗi không có việc gì làm. Nên khi có nhà máy, bà, rồi đến Út Hiền, vợ Sáu Lanh… đã chuyển qua “nghề thợ”.

Những ngày con nước 15 hay 30, từng chuyến xe đầy ắp tôm được chở vào nhà máy. Công nhân làm không xuể, phải thuê lao động thời vụ đến lột tôm. “Mình đi làm từ khoảng 11 giờ tối hôm nay, đến khoảng 5-6 giờ chiều hôm sau thì về. Mỗi ký tôm, nếu lột đẹp, còn nguyên đuôi được trả công 1.200đ/kg, còn bị đứt đuôi, giá thấp hơn”.

Công nhân lao động ngành Thủy sản khi làm việc phải đứng liên tục - Ảnh: Trần Lưu

Bà Tám Lập nói và cho biết, công việc, tuy không liên tục nhưng giúp cuộc sống gia đình đỡ hơn, có thêm điều kiện để lo cho con ăn học. Mấy đứa con gái trong nhà, lớn lên một chút cũng theo mẹ đi lột tôm. Và, với những thiếu nữ ngày nào như Mỹ Lệ hay Quyên,… đã có thể tự mua cho mình quyển tập, cây viết, dù đôi bàn tay khô rát vì nước ăn.

10 năm trước, Trần Thị Quyên (SN 1992, xã Lý Văn Lâm, TP Cà Mau) vào làm trong một nhà máy thủy sản. Sau 3 tháng thử việc, Quyên trở thành công nhân chính thức, khoác lên mình bộ đồ bảo hộ trong tâm trạng vừa mừng (vì có việc làm), vừa lo (vì không biết có chịu nổi áp lực hay không). Quyên kể, những ngày đầu, cô phải đứng liên tục hơn 10 tiếng đồng hồ để làm công việc nhúng bột tôm. Nếu nhúng bột ướt thì mỗi lần một con, còn nhúng bột khô mỗi lần đến 10 con. Trên băng chuyền, từng hàng tôm cứ chạy ra liên tục, Quyên luýnh quýnh, căng thẳng, rồi tìm đủ cách trấn an mình để làm việc.

Hết giờ làm, Quyên cởi bỏ bộ đồ bảo hộ, như được trút đi một gánh nặng. “Nhưng em biết, vì cuộc sống, ngày mai, mình lại sẽ phải mặc nó”, Quyên nói.

Một bữa nọ, nữ đồng nghiệp đứng cạnh Quyên bị ngất xỉu, phải đưa đến bộ phận y tế chăm sóc. Sợ mấy đứa nhỏ hoang mang, chị Tú (làm việc trong xưởng gần 10 năm) chạy đến trấn an: “Chắc nó đứng lâu chưa quen, mấy đứa làm riết là quen hết hà, hông có sao hết”. Nhưng, 3 ngày sau, đến cả chị Tú cũng ngất xỉu. Lúc này, Quyên mường tượng đến một lúc nào đó mình cũng… xỉu. Và, Quyên đã xỉu sau những lần tăng ca liên tục. Đồng nghiệp của Quyên, như Lan, Hương…, ngay cả thanh niên vốn khỏe mạnh như Tuấn cũng đã xỉu. Họ nói, đời công nhân thủy sản gần như ai cũng phải xỉu, nếu chưa xỉu thì chưa phải là công nhân thủy sản!

Chị Cẩm rơm rớm nước mắt khi kể về phận đời công nhân - Ảnh: Trần Lưu

Cũng độ chừng 10 năm trước, chị Phan Thị Hồng Cẩm (SN 1985) xin vào làm tại Công ty Thủy sản Ấn Độ Dương (quận Thốt Nốt, TP Cần Thơ), chuyên xuất khẩu cá tra. Chị kể, ở nhà máy có rất nhiều khâu, từ lựa cá đến phân loại, xếp khuôn, tạo hình, đóng gói, thành phẩm… Nhưng tất cả công việc đều có một đặc điểm chung là phải đứng suốt ngày, không có chuyện được ngồi.

Những tháng vào mùa nguyên liệu dồn dập, các công nhân phải làm việc liên tục 12-16 giờ/ngày. Và 10 năm làm nghề, đã “biến” chị Cẩm trở thành một “cái máy” đúng nghĩa. Cứ sáng sớm chị đến công ty, khoác lên mình bộ đồ bảo hộ, rồi đi qua buồng khử khuẩn vào nơi làm việc. Trên dây chuyền sản xuất, những thao tác cứ lặp đi lặp lại mỗi ngày đến mức nhàm chán.

“Ngày mới vào làm việc, tui muốn ngất xỉu mùi hóa chất, mùi tanh của cá…, nhưng vì cuộc sống phải tiếp tục công việc. Có hôm đi ra đường gặp người quen gọi, không quay đầu lại nhìn được vì cổ bị cứng đơ do đứng trong nhà máy lâu quá. Khi mình mặc đồ bảo hộ là toàn thân kít mít, không ai nhận ra ai. Có lúc, vợ đứng gần chồng cũng không biết. Rồi những ngày tăng ca, khi chồng về đến xóm trọ, thì cũng là lúc người vợ vào ca. Cứ vậy, dù là vợ chồng nhưng có khi 3-4 ngày không gặp mặt”, chị Cẩm nói.

Công nhân làm việc tại một nhà máy thủy sản - Ảnh: Trần Lưu

Lao động vất vả trong môi trường độc hại, ăn uống thiếu thốn, nghỉ ngơi ở các căn nhà trọ thiếu tiện nghi tối thiểu nên công nhân (nhất là nữ) đã xuống sức rất nhanh, nhiều người mang bệnh khi tuổi đời còn trẻ.

Lê Thị Liên (27 tuổi, quê ở Long Phú, Sóc Trăng) từng làm việc tại Xí nghiệp Chế biến thủy sản Thái Tân, kể: “Bên ngoài nhiệt độ rất lạnh, nhưng bên trong người thì nóng ran vì ngột ngạt. Em đứng làm việc nhiều lúc bị chảy nước mũi và hai chân như kim đâm. Có lúc hai chân tê buốt không còn cảm giác gì. Đau đớn là vậy nhưng vì chén cơm manh áo phải cố gắng làm việc tiếp”. Còn Nguyễn Thị Lan, làm việc tại Công ty TNHH Chế biến thủy sản Phương Nam, trong hơn 4 tháng đã bị xỉu trên 10 lần…

Từ chỗ vài chục, đến nay, vùng ĐBSCL đã có hàng trăm cơ sở chế biến thủy sản. Đặc biệt hơn, thủy sản đã trở thành một trong những ngành kinh tế mũi nhọn, mang lại giá trị xuất khẩu đứng thứ 3 trong các ngành kinh tế của đất nước. Nếu như cả nước hiện có trên 1 triệu héc-ta nuôi thủy sản, thì vùng ĐBSCL chiếm đến khoảng 70%. Đây cũng là vùng có sản lượng và giá trị lớn nhất cả nước, với đóng góp khoảng 65%.

Thế nhưng, đằng sau “ánh hào quang rực rỡ” đó, lại là những “khoảng tối mênh mông”, khi công nhân lao động – lực lượng chính làm ra nguồn giá trị vẫn là những người nghèo mãi.

Từ thời điểm dịch Covid-19 bùng phát, Công ty Ấn Độ Dương, nơi chị Cẩm làm việc đã liên tục bị cắt giảm đơn hàng, buộc doanh nghiệp này phải giảm giờ làm đối với công nhân.

Mỗi tháng, chị Cẩm chỉ làm việc được khoảng 20 ngày với nguồn thu nhập khiêm tốn. Chồng chị, cũng làm công nhân thủy sản, và cũng tình cảnh tương tự. “Mỗi ngày, tui phải thức dậy sớm từ 4 giờ sáng để đến công ty. Mình đến sớm sẽ có cá nhiều để làm, đến trễ thì có cá ít, đồng nghĩa với việc làm ít, thu nhập thấp. Dù vất vả nhưng vẫn phải cố gắng gồng gánh để lo cho 2 đứa con ăn học. Hiện tại mọi thứ giá cả đều tăng, chỉ có thu nhập công nhân là giảm”, chị Cẩm nói.

Công nhân lao động thủy sản làm việc trong môi trường lạnh, ẩm ướt - Ảnh: Trần Lưu

Rời quê (An Giang) lên Cần Thơ đã gần 20 năm, chị Nguyễn Thị Yến Linh (SN 1980) theo người quen xin vào làm ở công ty thuộc khu công nghiệp Thốt Nốt. Cuộc sống công nhân chật vật, chị cưới chồng, rồi sinh 2 đứa con.

Gần 2 thập niên, chị Linh đã vượt biết bao gian khổ với đời công nhân để lo được cho đứa lớn lên TP.HCM học đại học. Giờ kinh tế suy thoái, doanh nghiệp khó khăn, chị bị giảm giờ làm, cuộc sống ngày một khó. Chị nói: “Công việc bây giờ tuy vất vả nhưng vẫn phải làm, nếu mất việc thì gần như không thể tìm công việc khác. Ở cái tuổi trên 40, những người lao động như tui bị xếp vào loại hạn chế về tuổi tác, sức khỏe suy giảm, vướng bận gia đình, không thể nâng cao được kỹ năng nghề, không đáp ứng được yêu cầu của doanh nghiệp”.

Nhiều lần muốn về quê để tìm kế sinh nhai khác, nhưng nghĩ lại mình đang khó khăn, sẽ trở thành gánh nặng cho gia đình, nên chị Linh đành bỏ ý định. Có nhà nhưng không thể về, như lời phát biểu đầy cảm thông và chia sẻ của đồng chí Ngọ Duy Hiểu, Phó Chủ tịch Tổng LĐLĐ Việt Nam: “Người công nhân có 3 cái nhà. Một cái nhà của cha mẹ ở dưới quê, nơi họ sinh ra; thứ hai là nhà trọ, thứ ba là nhà máy. Cuộc đời họ cứ loanh quanh từ nhà trọ đến nhà máy. Dù tạo ra sản phẩm và phát triển kinh tế cho đất nước nhưng họ lại là đối tượng có nhiều thiệt thòi. Thu nhập không cao, đời sống tinh thần còn nghèo nàn”.

Chị Nguyễn Thị Yến Linh - công nhân thủy sản - Ảnh: Trần Lưu

Trong tháng 6/2023, xuất khẩu thủy sản đối mặt với tình hình lạm phát khiến nhu cầu tiêu thụ giảm ở hầu hết các thị trường chính và tác động xấu đến sản xuất trong nước; chi phí sản xuất tăng cao; khó khăn từ các quy định về IUU... Theo đó, kim ngạch xuất khẩu thủy sản 6 tháng đầu năm ước đạt 800 triệu USD, giảm 21% so với cùng kỳ. Trong đó, xuất khẩu tôm và cá tra lần lượt đạt 341 triệu USD (giảm 18% so với cùng kỳ, nhưng tăng 3% so với tháng trước) và 156 triệu USD (giảm 26% so với cùng kỳ và giảm 2% so với tháng trước. Xuất khẩu tôm và cá tra trong nửa đầu năm 2023 lần lượt đạt 1,6 tỷ USD (giảm 31% so với cùng kỳ) và 885 triệu USD, giảm 38% so với cùng kỳ.

Ông Nguyễn Quang Thụ, Trưởng Phòng Tổ chức – Hành chính, Chủ tịch CĐCS Công ty Thủy sản Ấn Độ Dương (TP Cần Thơ) cho biết, nếu như trước đây, mỗi ngày công ty sản xuất khoảng 280 tấn cá tra thì hiện tại con số này đã giảm 30%. Nhờ sự chủ động, nên giữa bối cảnh xuất khẩu đang khó khăn, công ty đã chuyển hướng nắm bắt thị trường nội địa. Mỗi ngày có một đơn vị trong nước tiêu thụ 40 container cá tra. Điều này đã giúp cho công ty tiếp tục cầm cự, và quan trọng hơn là duy trì việc làm cho 2.300 công nhân (dù giãn việc nhưng chưa mất việc).

Tuy nhiên, ông Thụ nhận định, “cứu cánh” cho ngành Thủy sản hiện nay không thể đến từ cách làm riêng lẻ của một đơn vị; mà nó phải đến từ những giải pháp tổng thể, hiệu quả với những định hướng, sự chung tay vào cuộc của các ngành, các cấp. Dự báo từ nay đến cuối năm, ngành Thủy sản sẽ còn khó khăn hơn trước áp lực về tiền thưởng cho hàng chục ngàn công nhân lao động.

Tiến sĩ Trần Hữu Hiệp, chuyên gia kinh tế ĐBSCL, cho rằng: Thực trạng yếu kém của chuỗi giá trị thủy sản nước ta nói chung và ngành tôm, cá tra nói riêng đã được nhận diện nhiều năm qua. Nguyên nhân là khi giá thị trường xuống thấp, "hiệu ứng đôminô đói vốn" lây lan khiến doanh nghiệp, người nuôi, đại lý cung cấp thức ăn, thuốc thủy sản, ngân hàng nợ nần dây chuyền, chiếm dụng vốn lẫn nhau.

Chúng ta có được một vài tập đoàn thủy sản hàng đầu thế giới, nhưng phía sau thành tích đó là đầy ắp những lo toan, có lúc hàng loạt đại gia ngành hàng thủy sản vỡ nợ, người nuôi tôm, cá tra thua lỗ nặng chứ không chỉ do tác động của Covid-19. Tình trạng khai thác thủy sản vi phạm thẻ vàng IUU, những người làm ăn chụp giật, bơm tạp chất, đánh mất hình ảnh thủy sản Việt.

Ông nêu thêm, khi xảy ra một đợt hạn mặn khốc liệt, thông thường người ta chỉ thống kê thiệt hại bao nhiều héc-ta lúa, sụt giảm bao nhiêu tấn lương thực…, mà quên đi những “di chứng” đang âm ỉ trong mỗi gia đình. Khi đất đai không thể canh tác, đã tạo nên làn sóng di cư với 1,3 triệu cư dân đồng bằng rời bỏ quê lên các thành phố lớn làm công nhân trong 10 năm qua. Nhiều vùng thôn quê bây giờ chỉ còn người già và trẻ con. Mấy năm sau, đứa nhỏ nhìn cha mẹ trở về trong ánh mắt lạ lẫm vì tưởng “người dưng nước lã”. Đó là “vết thương xã hội” khó có thể chữa lành.

Công nhân lao động thủy sản luôn phải làm việc trong môi trường vất vả - Ảnh: Trần Lưu

Theo ông Hiệp, thông thường, các vùng nông thôn là nơi cung cấp nguyên liệu như: lúa gạo, trái cây, thủy hải sản… Và lẽ ra các doanh nghiệp sẽ đầu tư về đây, vừa phát triển sản xuất kinh doanh, vừa giải quyết việc làm cho người dân tại chỗ. Tuy nhiên, vì nhiều bất cập, mà trong đó sự yếu kém về hạ tầng là một trong những nguyên nhân khiến các doanh nghiệp chỉ đầu tư tại các khu vực đô thị. Và làn sóng di cư vẫn tiếp tục diễn ra, người lao động phải gồng gánh thêm áp lực thuê nhà, xa quê, xa gia đình trong nỗi nhớ mong, buồn tủi trên đất khách.

“Công nhân lớn tuổi một chút đã bị thải loại, phụ nữ suốt ngày quanh quẩn trong nhà máy, thậm chí không có thời gian bạn bè hay nghĩ đến chuyện lấy chồng… Tất cả đã cho thấy những bất cập giữa phát triển kinh tế đô thị với nông thôn, giữa phát triển kinh tế công nghiệp và nông nghiệp, mà ở đó, công nhân lao động là những người bị thiệt đủ đường”.

Ông Hiệp nói và đặt ra câu hỏi: Liệu có thể xem làn sóng thải loại lao động hiện nay như một “chỉ dấu” để rà soát lại hàng loạt các chính sách về mối quan hệ giữa khu vực đô thị và nông thôn, giữa công nghiệp và nông nghiệp hay không?

Nghe công ty báo có hàng về, chị Cẩm mừng quýnh, ăn vội bữa cơm với trứng và rau luộc, để chuẩn bị vào ca. Họ, những người công nhân thủy sản đang thầm lặng mỗi ngày đưa con tôm, con cá vươn xa; trở thành món ăn xa xỉ nơi hàng, quán. Nhưng, với họ - chưa bao giờ tự có cho mình một bữa ăn tươm tất!